W epoce Wikingów wszyscy wolni ludzie mieli prawo do posiadania broni, a topory były podstawową bronią epoki wikingów, częściej występującą od włóczni i zdecydowanie popularniejszą od mieczy z kilku względów. Były tańsze, łatwiejsze w produkcji oraz były na wyposażeniu każdego gospodarstwa, choć nazywano je wtedy po prostu siekierami. O ich popularności świadczyć też może mnogość znalezisk broni tego typu.
Rys 1 Znaleziska z Jez. Lednickiego
Rys 2 Topory z Jez. Lednickiego
Tutaj opiszę jednak te ?bojowe? formy siekier, choć nie odważam się wprowadzać generalizacji twierdząc, iż tak wyglądał topór bojowy a siak siekiera użytkowa gdyż jak pisałem wiele egzemplarzy używało się zamiennie.
Podstawowym podziałem toporów jest nieśmiertelna typologia stworzony przez Jana Petersena. Dokonał on podziału toporów na podstawie kształtu żeleŹćców. Nim jednak dojdziemy do niej zauważyć należy, iż można przyjąć bardziej intuicyjny podział na trzy kategorie. Topory służące do miotania, o których wspominają sagi. Według niektórych opisów właśnie od ciskania bronią wszelaką, także toporami zaczynano bitwy zasypując się gradem miotanego oręża. Toporki takie musiały być zdecydowanie lżejsze, a ich styliska krótsze. Druga kategoria to topory jednoręczne używane przez tarczowników. Można nazwać je typowymi. Miały rozmaite kształty żeleŹćców, a długość trzonka wahała się raczej w granicach 60-100 cm. Inne wymiary są raczej niewygodne w użyciu. Ostatnią kategorią są duże topory dwuręczne, zwane Duńskimi. Na tkaninie z Bayeux widać, iż długość styliska takiego topora sięgała od ziemi do linni oczu wojownika, jednak znaleziska z naszego kraju (np.: z Jeziora Lednickiego) świadczą o długości około 115 cm. Przyjmując, że jesteśmy nieco wyżsi od naszych przodków wymiar styliska dla takiego topora na ziemiach słowiański, w odtwórstwie to około 130 cm.
Rys 3 Tkanina z Bayeux
Wszelkie znalezione topory na naszym terenie oraz te, o których czytałem z terenów północy były osadzane od dołu. Dzięki temu nie było możliwości aby żeleziec topora spadł i poszybował w siną dal. Charakterystycznym elementem toporów wczesnośredniowiecznych są ?wąsy? przy osadzie topora, które to zaginano wbijając w stylisko co jeszcze dodatkowo wzmacniało osadzanie.
Rys 4 Wąsy na żeleźcu
Trwają spory odnośnie stosowania klinów w toporach. Ja osobiście skłonny jestem przychylić się do teorii, iż kliny stosowano (zwłaszcza w siekierach i toporach bez ?wąsów?). Świadczyć może też o tym publikacja Tomasza Stępniaka „Średniowieczne wyroby drewniane z Ostrowa Lednickiego”, w której pisze:
Kliny stosowano także do usztywniania konstrukcji, zapobiegania przechyłom, lub obluzowywania się, np. przy budowie domów, mostów, przy osadzaniu trzonków do siekier itp.
Kliny miały więc bardzo szerokie zastosowanie. Ich wielkość i kształt zróżnicowano w zależności od funkcji jaką miały pełnić; począwszy od małych kliników używanych przy osadzaniu toporów i innych narzędzi (…)?
A bardziej konkretny dowód to znalezisko ze Stora Ire w Szwecji:
Rys 5 Klin i topór
Podział Toporów według Jana Petersena wygląda następująco:
Rys 6 Typologia Petersena
Rys 7 Typologia Petersena
Rys 8 Typologia Petersena
Oprócz typologii można przedstawić całą mnogość różnorakich kształtów i rozmiarów żeleŹćców toporów wczesnośredniowiecznych zarówno z terenów słowiańszczyzny jak i Skandynawii. Niemalże każde duże znalezisko obfituje w takowe. Poniżej przedstawiam szkice kształtów toporów z różnych stron świata.
Rys 9 Topory wg. Nadolskiego
Rys 10 Topory wg. Nadolskiego
Rys 11 Topory wg. Nadolskiego
Rys 12 Topory wg. Nadolskiego
Rys 13 Topory z Giiecza
Toporki z Giecza Marian Tuszyński opisuje następująco w publikacji ?Militaria wczesnośredniowieczne z Giecza?
„Trudno powiedzieć, czy toporki gieckie wchodziły w skład uzbrojenia wojownik, czy też są to narzędzia przeznaczone do innych celów. Jeden z nich, zachowany w całości, jest zaopatrzony w języczki na obuchu (ryc. 6a). Otwór dla drzewca pochylony jest do tyłu, topór był więc osadzony na drzewcu pod kątem ostrym. Okaz z podobnym obuchem znaleziono w GnieŹnie (z badań międzywojennych – M. A. w Poznaniu). Drugi okaz giecki, większych rozmiarów (ryc. 6b), nie zachował się w całości; brak mu obucha.”
Rys 14 Szkice toporów 1 (Rosyjskie)
Rys 15 Szkice toporów 2 (Rosyjskie)
Rys 16 Znaleziska toporów i czekanów (Rosyjskie)
Rys 17 Siekiera z Wrocławia
Wzorów i kształtów jest tak wiele, że bezcelowe wydaje się pokazywanie ich wszystkich dlatego na tej skromnej ich części zakończę.
Jeszcze jedna rzecz o której warto wspomnieć o topory zdobione których przedstawicieli znajdujemy min. w znalezisku z Mammen oraz znalezionego w Polskim Żaganiu, skandynawskiego topora inkrustowanego srebrem. Mimo, że datowany jest on na XI – XII w to wydaje mi się na miejscu umieścić go tutaj.
Rys 18 Topór z Mammen
Rys 19 Topór z Żagania
Jak niemal każdy temat poruszony na łamach tej strony, również i ten sięga jedynie czubka góry lodowej o nazwie Topory. Mam jednak nadzieje, że dla tych, którzy nie mieli wcześniej kontaktu z informacjami o tej broni we wczesnym średniowieczu będzie to dobry wstęp i zachęta aby poszerzać swoją wiedze.